दोलखा : दर्पण

गृहमन्त्रालयमा लामो समय सेवा गर्दै जागीरको अन्तिम अवस्थामा दोलखा जिल्लाको प्रमुख जिल्ला अधिकारीको रुपमा पन्द्र महिना कार्यरत रही भर्खरै अवकाश प्राप्त गर्नुभएका कवि प्रह्लाद पोख्रेलको “आस्थाको गन्तव्य” नामक यात्राकाव्य केही दिनअघि  चरिकोटमा सम्माननीय प्रधानमन्त्री श्री सुशील कोइरालाबाट विमोचित भएको छ । यस काव्यले हाल चरिकोटको साहित्यिक तथा बौद्धिक वर्गमा फरक प्रकारको तरङ्ग सिर्जना गरिदिएको छ ।

जनकपुुर अञ्चलको हिमाली जिल्ला दोलखा काठमाण्डौँ उपत्यकाबाट नजिकै पर्ने अत्यन्त रमणीय स्थान हो । अरनिको राजमार्ग हुँदै सिन्धुपाल्चोकको खाडीचौरबाट सुनकोशी नदी तरेर उकालो लाग्दै गर्दा मुुडे बजार कटेपछि सिन्धुुपाल्चोक जिल्लाको सीमा समाप्त भई दोलखा खरीढुुङ्गाको चीसो हावाले स्वागत गर्दछ ।

खरीढुुङ्गा आफ्नो गर्भमा अनकौँ खनीज र रत्नहरु बोकेर हिउँको प्रतीक्षामा सदैव शीतल रहने स्थान हो जहाँबाट टाढाटाढासम्म फैलिएका हिमाल र पहाडका तरेलीहरुलाई आनन्दपूूर्वक दृश्वावलोकन गर्न सकिन्छ । वन, पाखा छिचोल्दै घुम्ती बाटोबाट चरिकोटतिर लाग्दा चरङ्गेको चाँदीजस्तो सफा पानी बग्ने खोला तरेपछि चरिकोट आइपुुगेको पत्तै हुँदैन । 

दोलखा जिल्लाको सदरमुकाम चरिकोट बजारले झण्डैझण्डै दार्जिलिंगको स्वरुप लिइसकेको छ । गौरीशङ्कर हिमाल आफ्नो अद्भूत शोभासहित चम्किएको अलौकिक दृश्यले हृदय नै अभिभूत बन्न पुग्दछ । चरिकोटबाट नै मोटरमा उत्तरमा अप्पर तामाकोशी, लामाबगरसम्म पुुग्न सकिन्छ भने पूूर्वमा जिरी । 

तामाकोशी नदीको नीलो पानी पानीमात्र नभएर यो देशकै उज्यालो भविष्यको रुपमा देखा पर्दैछ । यसैगरी यहाँको वन र माटोमा अनेकौँ वनस्पतिहरु, अन्नबाली, तरकारी तथा फलफूूलहरु फलिरहेका हुन्छन् । 

सन्ध्याकालमा देखिने गौरीशंकर हिमालको अद्भूत दृश्य 

गौरीशङकर हिमाली शृङखलासहितको चित्ताकर्षक भूू–दृश्यले समग्र दोलखालाई अद्वितीय पर्यटकीय गन्तव्यको रुपमा उजागर गरिरहेको अनुुभूति हुन्छ । त्यसै गरी यहाँ बसोबास गर्ने आदिबासी तथा अल्पसङ्ख्यक जातिहरु सुरेल, थामी, जिरेलहरुको परम्परागत जीवशैली, जात्रा, पर्व, मेला र संस्कृतिले यस जिल्लाको फरक परिचयका लागि थप योगदान गरेका छन् । साथै दोलखा जिल्लामा अवस्थित प्रसिद्ध भीमेश्वर मन्दिर, कालिञ्चोक भगवती, कालिका भगवती, कालीनाग, देउलाङ्गेश्वर, जटापोखरी, तामाकोशी त्रिवेणीधाम जस्ता धार्मिक तीर्थस्थल र मन्दिरहरुले यहाँको सांस्कृतिक तथा धार्मिक आस्थालाई उचो बनाएका छन् । 

जिरी, शैलुुङ, च्छोरोल्पा, वेदिङ, बिगुु, लप्चे जस्ता प्रकृतिप्रदत्त मनोरम स्थानहरुले दोलखा जिल्लालाई पर्यटकीय गन्तव्यको रुपमा चिनाउन अपूूर्व योगदान दिइरहेका छन् । 

कवि प्रह्लाद पोख्रेल 

यसका अतिरिक्त माथ्लो तामाकोशी विद्युुत् उत्पादन परियोजनाले स्वदेशी लगानी, क्षमता र इच्छाशक्तिलाई थप आत्मविश्वास प्रदान गरिरहेको छ । एकातिर खरीढुुङ्गामा फिल्मसिटी स्थापनाको प्रस्तावित कार्यक्रमले थप उत्साह जगाएको अवस्था छ भने अर्कातिर वनजन्य उद्योगहरुको स्थापना र सञ्चालन तथा खरीढुुङगाकै खनीज उद्योगलाई पुनर्जीवन दिने प्रयासले पनि यस जिल्लालाई औद्योगिकीकरणतिर अगाडि बढ्न प्रेरणा प्रदान गरिरहेको छ । ठाउँ ठाउँमा व्यावशायिक कृषि तथा पशुुजन्य उत्पादनका उद्यमहरु शुुरु हुने क्रममा छन् । 

यसरी हेर्दा राजधानीबाट नजिकै रहेको समग्र दोलखा जिल्लाले आफ्नो प्राकृतिक छटा र गौरवलाई आकर्षक बनाउँदै लगिरहेको छ । 

यी र यस्तै अद्भूत परिदृश्य र जिल्लालाई सुुन्दर बनाउने स्थानीय प्रयासहरुबाट प्रभावित भएर तत्कालीन प्रमुख जिल्ला अधिकारीका रुपमा कार्यरत रहँदा अनुुभूूत गरेको प्रभावलाई कवि प्रह्लाद पोख्रेलले काव्यिक शब्दका सुन्दरतम बान्कीहरुमा प्रतिविम्बत गरिदिनुु भएको छ । 

हृदयलाई उद्वेलित पार्ने कुनै पनि स्थानको भ्रमण गरिसकेपछि निबन्धात्मक शैलीमा लेखिएका यात्रा संस्मरणका लेखहरु हामीले यदाकदा पढिरहेका नै हुन्छौँ । प्रतीक प्रधान, युवराज नयाँघरे, नारायण ढकाल, शारदा शर्मा, स्व. गोबिन्द वर्तमान, निर्मोही व्यास, अमृत भादगाउँले, देवेन्द्र भट्टाईलगायतका स्रष्टाहरुले यस प्रकारको लेखनमा विशेष भूूमिका खेलेको कुरालाई यहाँनेर स्मरण गर्न सकिन्छ । तर कुनै स्थान विशेषमा रहँदा बस्दाको समग्र भ्रमण र त्यसले कवि हृदयमा पारेको अनन्त प्रभावलाई वार्णिक छन्दमा काव्यात्मक अभिव्यक्ति दिनुु निकै कठिन कार्य मानिन्छ ।

कालिञ्चोक भगवती 

छन्द हाम्रो पूूर्वीय साहित्यको प्राचीन सम्पत्ति हो । तसर्थ छन्द हाम्रो आफ्नै साहित्यिक परिचय र पहिचान पनि हो । वार्णिक छन्दहरुमा कविता रचना गर्न थप अध्ययन र धैर्यको आवश्यकता खड्किइरहेको हुन्छ । जीवन र जगत्को अनुुभव र अनुुभूूतिलाई छन्दमा रुपान्तरण गर्दा त्यसमा कुनै प्रकारको कपटपूूर्ण विनिर्माणले काम गर्दैन । छन्दमा आधुनिकताको जालसाजी पनि चल्दैन । साथै छन्दको आफ्नै गुुणवत्ताको कारणले सिर्जना हुने सीमितालाई कलापूूर्ण चातुुर्यले मात्र सही तरिकाले सम्बोधन गर्नसक्छ । अन्यथा अपूूर्व आनन्द दिनसक्ने सामथ्र्य रहेको छन्द विधानले कवितालाई लयमा मात्र सीमित पारिदिन सक्छ । भनिएकै छ कि छन्दमा लेखिएका सबै कृतिहरु कविता होइनन् । तर कवि प्रह्लाद पोख्रेलसँग परिष्कारवादी काव्यसाधनामा लामो अनुुभव रहेको कारणले “आस्थाको गन्तव्य” यात्राकाव्यले काव्यिक मर्म बोक्न सफल भएको छ । 

श्री भीमेश्वर, कालिञ्चोक भगवती, सैलुुङगेश्वर, कालिका भगवती, गौरी–शङ्कर, कालीनाग, देवलिङ्गेश्वर, पर्यटनको गन्तव्य, आस्थाको गन्तव्य गरी नौ वटा भागमा विभाजित र नौ वटै छन्द(अनुुष्टुुप्, भुुजङ्गप्रयात, वसन्ततिलका, पञ्चचामर, पृथ्वी, शिखरिणी, मन्दाक्रान्ता, शार्दूूलविक्रीडित, स्रग्धरा) प्रयोग गरी यस यात्राकाव्यमा तत् तत् विषयको महिमा– आराधनामा मात्र गरिएको छैन अपितुु ती विषयका छेउछाउ आउने दार्शनिक, आध्यात्मिक, भौगोलिक, प्राकृतिक, सांस्कृतिक, सामाजिक, धार्मिक तथा ऐतिहासिक परिदृश्य र महत्तालाई जीवनोपयोगी कविताका श्लोकहरुमा मानवीय र प्राकृतिक हितका लागि अद्वितीय सन्देशसहित कविले रुपान्तरण गरिदिनुु भएको छ । 

लेकाली दृश्य

कवि प्रह्लाद पोख्रेल व्यक्तिगतरुपमा पनि शान्त स्वभावको भएको कारणले हुुनसक्छ उहाँको आस्थाको गन्तव्य पनि शान्तरसकेन्द्री नै छ । कुनै आनावश्यक उत्तेजना उहाँको कवितामा पाइदैन । प्राकृतिक रुमानी शैलीले प्रभावित देखिने यस काव्यका पवित्र श्लोकहरु मानवतावादी सन्देशले समेत ओतप्रोत देखिन्छन् । त्यतिमात्र होइन, काव्यका श्लोकहरुमा दोलखा जिल्लाको समग्र विकासको मार्गचित्र समेत कोरिएको छ । 

सामाजिक पछौटेपन, अन्धविश्वास, अशिक्षा, असुुरक्षा र अभावलाई के कसरी कम गर्न सकिन्छ भन्ने चिन्तामात्र होइन, नैतिक र सामाजिक उत्तरदायित्व बहन गर्दै त्यसको समाधान समेत दिने चेष्टाले यो काव्यको गरिमा अझै उचो हुन पुुगेको छ । 

अन्त्यमा, दोलखा समग्ररुपमा जसरी प्राकृतिक सौन्दर्यले शोभायमान छ उसै गरी त्यसलाई काव्यिक दर्पणमा प्रतिविम्बन गर्ने दोलखा स्रस्टा समाज, काठमाण्डौँ र कला साहित्य प्रतिष्ठान, दोलखा संयुक्त प्रकाशक रहेको कवि प्रह्लाद पोख्रेलको यात्राकाव्य “आस्थाको गन्तव्य”ले सबैलाई दोलखा पुुग्नैपर्ने र घुम्नैपर्ने हुुटहुुटी पनि जगाउँछ । 

–नरेन्द्र पराशर

अन्नपूूर्ण दैनिक मा प्रकाशित 

2071.8.27 Saturday.