Wednesday, January 16, 2013

पृथ्वी: यसका अनेक आयामहरू


विष्णुपुराणका अनुसार स्वेच्छाचारी राजा वेनले आफ्नो राज्यमा यज्ञपूजादि प्रतिबन्ध लगाएपछि ऋषिमुनिहरूले बडो कठिन दाउपेच मिलाएर उनको निर्ममतापूर्वक हत्या गरिदिए । राजाको हत्या भएपछि राज्यमा अराजकता फैलियो र सुखशान्ति, अमनचैनमा खलल पुग्नगयो । समस्याले चर्को रूप लिन थालेपछि नयाँ राजा स्थापना गर्न मृत राजा वेनको दाहिने नाडी मथेर ऋषिहरूले एक दिव्य तथा अग्निसमान उज्ज्वल राजकुमार प्राप्त गरे र उसको नाम पृथु राखे । राजा वेनको अत्याचारले धर्तीले उहिल्यैदेखि अन्नपानी, फलफूल र सागसब्जी दिन अस्वीकार गरिसकेकी थिईन् । पृथुसँग ऋषिहरूले धर्तीबाट खाद्यान्न र फलफूल माग्न भनेपछि नयाँ राजा पृथुले धर्तीलाई धनुष उठाएर अन्नपानी पैदा गर्ने आदेश दिए । तर धर्ती गाईको रूप धारण गरेर दौडिन थालेपछि पृथुले निज गाईरूपी धर्तीलाई आफ्नो पराक्रमले नियन्त्रणमा लिए र आत्मसमर्पण गराए । गाईले त्यसपछि एउटा बाछो आफूलाई दिइए सबै कुरा प्रदान गर्ने बताएपछि राजा पृथुले स्वायंभुव मनुलाई बाछो बनाएर गाईतिर पठाइदिए । ती गाईले त्यसपछि दूध दिईन् र पृथुले सो दूध आफ्ना अँजुलीमा थापे र सोही दूधबाट अन्न, फलफूल र सागसब्जीसमेत तयार हुनथाले । यसरी राजा पृथुले आफ्नो वशमा लिन सकेको हुनाले धर्तीलाई सोही बेलादेखि पृथ्वी पनि भनिन थालियो । यसका अरू नामहरु धरा, धर्ती, धरत्री, वसुधा, वसुन्धरा, वसुमती आदि हुन् जहाँ हामी अनादिकालदेखि बसोबास गरिआएका छौँ । हिन्दू दर्शनअनुसार संसारसृष्टिको आदिकारण पञ्चतत्वलाई मानिन्छ । पञ्चतत्वकै कारण जीव र जगत्को सृष्टि भएको हुन्छ भन्ने यस दर्शनको मान्यता रहेको छ र पञ्चतत्वहरू जल, तेज, वायु, आकाश र पृथ्वी भनेर मानिएको छ । वैदिक मन्त्रमा पनि यसलाई समेत सम्बोधन गर्दै ॐ द्यौः शान्ति ! अन्तरीक्षः शान्ति ! पृथ्वीः शान्ति...भनेर प्रार्थना गरेको पाइन्छ । यसअर्थमा पृथ्वीको महत्व स्वतः प्रस्ट हुन आउँछ ।

तर आधुनिक विज्ञानले पृथ्वीको उत्पत्तिदेखि लिएर यसको बाह्य र आन्तरिक सम्पूर्ण अवयवहरूको बारेमा ठोस तर्क, तथ्य तथा प्रमाणहरूसहित धेरै कुराहरूको खुलासा गरेको छ । 

आजका दिनसम्म आइपुग्दा पनि अन्तरीक्ष अनन्त रहस्यले भरिएको मानिन्छ जब कि यसका केही आयामहरूबारे वैज्ञानिकहरूले पत्ता लगाउदै आएका छन् । अन्तरीक्षको सीमा र यसको फैलावलाई आजसम्म मापन गर्न सकिएको छैन । अनन्त अन्तरीक्षमा अनेकाँै सौर्यमण्डलहरू रहेको हुनसक्ने अनुमानहरू गरिएका छन् र तीमध्ये हाम्रो सौर्यमण्डल पनि एक हो । हाम्रो सौर्यमण्डलको (सक्रिय) सदस्य पृथ्वी एक गोलो पिण्डको रूपमा रहेको कुरा पत्ता लगाउँन धेरै दार्शनिक तथा गणीतज्ञहरू(पाइथागोरस, हेरोडोटस, प्लेटो, अरस्तु, सेल्युकस, पोसिडोनियस)का विचारहरू महत्वपूर्ण मानिन्छन् । त्यस्तै गरी सामुद्रिक यात्रीहरू फर्निनाण्ड मेगोलान र जुआन सेबासियनहरूको पनि यसमा महत्वपूर्ण योगदान रहेको मानिन्छ । त्यसै गरी क्लाउडियस  टोलेमीले त ईसाको द्वितीय शताब्दीमै पृथ्वी गोलो पिण्डको रूपमा रहेको ठोकुवा गरे । पृथ्वी गोलो छ भन्नेहरू सधैँभरी क्याथोलिक चर्चको दमनको सिकार भइरहे । किनभने बाइबलले पृथ्वीलाई रिकापीजस्तो(Flat) छ भनेर भनेको पाइन्छ । त्यसको लगत्तै पन्ध्रौँ शताब्दीमा निकोलस कोपर्निकसले पृथ्वीले सूर्यलाई परिक्रमा गर्छ भनेपछि त्यस भनाइले बाइबलको स्थिर पृथ्वी(सामः ९३ः१, क्रोनिकलः १६ः३०, इसाः ४५ः१८)को धारणालाई चुनौती दिएको थियो । कोपर्निकसको सोही भनाइलाई थप पुष्टि गर्दै पृथ्वी गोलो त छँदैछ उसमा पनि यो आफँै पनि घुम्छ र यसले सूर्यको परिक्रमा पनि गर्छ भनेर सप्रमाण दाबी गर्नेे आधुनिक विज्ञानका जन्मदाता ग्यालिलियो(१५६४१६४२) लाई त तत्कालीन धार्मिक न्यायालय अर्थात् चर्चले झनै उग्ररूपले दमन गरेर उनलाई नजरबन्दमा राख्यो । किनभने पृथ्वीलाई नै संसारको केन्द्र(Geo-centric) मान्दै आएको धार्मिक सत्तामा उनको भनाइले अरू धेरै कुरामा पनि बिघ्नबाधा र आपतविपत खडा गरिदिनसक्ने सम्भावना थियो । कालान्तरमा ग्यालिलियोकै भनाइ पुष्टि भयो र आज अन्तरीक्षबाट खिचिएका तस्वीरहरूले सोही कुरा प्रमाणित गरिदिएका छन् । 

सूर्यलाई परिक्रमा गर्ने हाल आठवटा पिण्डहरूलाई ग्रहको मान्यता दिइएको छ र तीमध्ये पृथ्वी पनि एक हो । सूर्यबाट क्रमशः टाढा रहेका बुध, शुक्र, पृथ्वी, मङ्गल, वृहस्पति, शनि, अरूण र वरूण ग्रहहरूमध्ये आकारको हिसावले पृथ्वी पाँचौँ ठूलो ग्रह हो । यमलाई ग्रहको लिस्टबाट वैज्ञानिकहरूले हटाएका छन् किनभने यस पिण्डले अरू ग्रहपिण्डका कक्षलाई अतिक्रमण गरेर जान्छ । यस अर्थमा सूर्यबाट पृथ्वीको दूरी १४ करोड ९० लाख किलोमिटर छ । पृथ्वीको एकमात्र उपग्रह चन्द्रमा पृथ्वीबाट ३,८४,४०३ किलोमिटर टाढा छ । त्यसैगरी सबैभन्दा नजिक आएको बेला पृथ्वी र मङ्गलको दूरी ५ करोड ४६ लाख किलोमिटर हुनजान्छ । त्यसै गरी शुक्र र पृथ्वीको दूरी ३ करोड ८० लाख कि.मी. छ । यसरी पृथ्वीले सौर्यमण्डलमा रहेर आफ्नो गति कायम राखेको छ । 

वैज्ञानिकहरूका अनुसार साढेचार अर्ब वर्ष पहिले पृथ्वीको उत्पत्ति भएको हुनुपर्छ भन्ने मान्यता रहेको छ । यसलाई सूर्यबाट नै बनेको भनेर वैज्ञानिकहरूले आफ्ना अनेकौँ अनुमान(Hypothesis)हरू अगाडि सारेका छन् । यसको उत्पत्ति भएको एक अर्व वर्षपछि नै पृथ्वीमा जीवको सृष्टि भएको हुनसक्ने अड्कल गरिएको छ । वैज्ञानिकहरूले अहिलेसम्म पृथ्वीबाहेक अन्य ग्रहहरूमा जीवन रहेको प्रमाण भेटाइ नसकेको बताउँछन् । जसरी मङ्गल ग्रहलाई रातो ग्रह भनिन्छ उसरी नै अन्तरीक्षबाट हेर्दा पृथ्वीको रङ नीलो देखिने भएको हुनाले यस ग्रहलाई नीलो ग्रह (Blue Planet)पनि भनिन्छ ।

पृथ्वीको जमिनी सतहको भौतिक संरचना अनेकाँै प्रकारका खनीजहरूको मिश्रणले बनेको छ तीमध्ये सिलिका ६० प्रतिशत, आलुमिनियम १५ प्रतिशत, लाइम ५ प्रतिशत, फलाम ४ प्रतिशत, म्याग्नेसियम ३ प्रतिशत र बाँकी अन्य खनीजहरू रहेका छन् । त्यसै गरी पृथ्वीको सबैभन्दा गहिरो भाग प्रशान्त महासागरको जापान, फिलिपिन्स र पपुवा न्यूगिनीबाट नजिक पर्ने मेरियाना ट्रेन्च (१०,९७१ मी.) रहेको छ भने सबैभन्दा अग्लो स्थान सगरमाथा (८८४८ मी.) हाम्रै देशमा उभिएको छ ।  

पृथ्वीको जमिनखण्ड पहिले एउटै रहेको मानिन्छ जसलाई रोडिनिया(Rodinia) भनिन्छ । रोडिनिया कालान्तरमा विभाजित भएर पानासिया(Panacea) र पांगिया(Pangea) दुई भागमा बाँडियो । यसै गरेर लामो समयपछि सातवटा महाखण्डमा विभाजित भयो । यसले के देखाउँछ भने पृथ्वीको सतह विभिन्न प्लेटहरूले बनेको छ । ती प्लेटहरू सुस्त गतिले चलायमान पनि छन् । प्लेटहरू गतिशील हुने यस प्रक्रियालाई प्लेटटेक्टोनिक्स (Plate Tectonics)भनिन्छ । ती प्लेटहरू आपसबाट टाढा जाने, समानान्तर चल्ने, नजिक आउँने र एकआपसमा ठोक्किदा धस्सिने वा उचालिने पनि गर्दछन् । यही प्रक्रियाबाट हिमाल र पहाडहरूको अस्तित्व देखापर्दछ र पृथ्वीको सतहमा उथलपुथल वा प्रलय मच्चिन सक्दछ । सामान्यतया यही प्लेटटेक्टोनिक्सको कारणले भूकम्प आउने गर्दछ । प्लेटहरू गतिशील भइरहेका यस्ता संवेदनशील क्षेत्रहरूमा ज्वालामुखी विस्फोट र भूकम्पको सदैव खतरा रहिरहन्छ । हाम्रो देश पनि टिबेटियन प्लेटमा इण्डियन प्लेट धस्सिने(Subduction) प्रक्रियाको क्षेत्रमा पर्दछ । यसको कारणले नै यस क्षेत्रलाई भूकम्पको जोखिमले भरिएको धराप भनिन्छ । 

पृथ्वीको अर्को महत्वपूर्ण पाटो के हो भने यसको वरिपरि वायुमण्डल छ जसले पृथ्वीमा जीवन सम्भव बनाइदिएको छ । पृथ्वीको सतहबाट दशहजार कि.मी. माथिसम्म वायुमण्डलको अस्तित्व रहेको छ । वायुमण्डलले पृथ्वीको तापमानलाई नियमन गरिरहेको हुन्छ । अर्कातिर पृथ्वीको करीव ७० प्रतिशत भाग समुद्रले ढाकेको छ भने ३० प्रतिशत भागमात्र जमीनले ओगटेको छ । समुद्रमा पनि अनेकौँ प्रकारका जीवहरू रहेका छन् र त्यसैगरी जमीनमा पनि अनेकौँ प्रजातिका सानाठूला वनस्पति र जीवजन्तुहरू रहेका छन् । 

पृथ्वीमा जीवको अस्तित्वरक्षाका लागि माटोको अहं भूमिका रहेको हुन्छ । माटो बन्ने प्रक्रिया ज्यादै ढीलो हुनेगर्दछ । सामान्यतया पितृ चट्टानहरू(Parent Rocks) मक्किएर वा तिनमा हुने भौतिक, रासायनिक तथा अन्य जैविक प्रक्रियाहरूको प्रतिक्रियाहरूबाट माटो बन्नेगर्दछ । माटोमा त्यसैले अनेकौँ जैविक तथा अजैविक रासायनिक तत्वहरू रहेका हुन्छन् जसलाई विरुवाहरूले आफ्नो जराहरूबाट सोसेर लिनेगर्दछन् । 

पृथ्वीका केही रोचक प्रसङ्गहरूमध्ये आचार्य न्युटनको गुरुत्वआकर्षणको सिद्धान्तअनुार पृथ्वी ६० र यसका पछि २४ वटा सून्य थप्दा जति हुन्छ त्यति नै किलोग्राम यसको स्थिर वजन रहेको वैज्ञानिकहरू बताउँछन् । तर प्रत्येक वर्ष पृथ्वीमा करीव २२,००० मेट्रिक टन तौल बराबरका लाखौँ उल्कापिण्डहरु खस्ने गर्दछन् । यसरी नै पृथ्वीको औसत  व्यास १२,७४२ किलोमिटर छ । त्यसै गरी भूमध्यरेखीय परिमिति ४०,०७५ किमी छ । पृथ्वीको औसत घनत्व ५.५१५ ग्राम प्रति घन सेन्टिमिटर रहेको छ भने यसको सतहको औसत तापक्रम १४ डिग्री सेल्सियस हुन आउँछ । पृथ्वीको सतहबाट कुनै वस्तुलाई अन्तरीक्षमा पठाउँनु पर्दा ११.१८ किमी प्रतिसेकण्डको दरले माथि फाल्नुपर्दछ । अन्यथा उक्त वस्तु कुनै तरहले पृथ्वीमै झर्दछ । किनभने पृथ्वीले हरेक वस्तुलाई ९.७८ मी प्रतिसेकेण्डका दरले तान्नसक्छ । उसैगरी मानिसले पृथ्वीमा बनाएको सबैभन्दा गहिरो खाल्डो वा प्वालको गहिराई १२ कि.मी.(पश्चिम रूसमा) छ । त्यस्तै संसारमा हाल २०३ वटा स्वतन्त्र देशहरु रहेका छन् र तीमध्ये १९३ वटा देशहरु संयुक्त राष्ट्रसंघका सदस्य छन् ।   

वर्तमानमा पृथ्वीले भोगेको समस्याको कुरा गर्दा प्रथमतः मानवीय कारणले निम्तिएको मरुभूमिकरण, विश्वव्यापी तापमान वृद्धि, वनस्पतिको विनास, आणवीक समस्या आदि प्रमुखरूपले पर्दछन् । उपरोक्त समस्याहरूले पृथ्वीको भविष्यलाई अनिश्चित बनाइदिएका छन् । वास्तवमा पृथ्वी आफैँमा केही पनि होइन । यसको महत्व त यसमा पाइने जीवन नै हो किनभने सौर्यमण्डलमा जीवनको अस्तित्व पत्ता लागेको यही एउटा ग्रहमा मात्र हो । हामीले वनस्पति, माटो र पानीलाई उचित तरिकाले प्रयोग गर्न जानेनौँ भने पृथ्वीले हामीलाई आधारभूत सेवाहरू प्रदान गरिरहन सक्दिनन् । जसको फलस्वरूप अन्य जीवको भविष्यदेखि लिएर स्वयं मानवसभ्यता नै सङ्कटमा पर्नेछ । अतः पृथ्वीमा रहेका सबै प्रकारका प्राकृतिक स्रोतहरूलाई दिगोरूपले उपयोग गर्ने नीतिलाई कडाइपूर्वक लागू गर्न सकिएन भने प्रकृतिको वा धर्तीको चर्को दोहन हुनेछ र त्यसको कुल परिणाम सकारात्मक हुनेछैन । धर्तीमा एकमुठी माटो बन्न करोडौँ वर्ष लाग्दछ तर हाम्रो देशबाट मात्र वर्षको करोडौँ घन मिटर माटो बगेर बंगालको खाडीमा पुग्दछ । उसै गरी हाम्रो देशको पहाडी भेगमा हुने गरेका अव्यवस्थित बाटो निर्माण, परम्परागत खेती प्रणली र बाढी पहिरोको कारणले पनि जथाभावी माटो विनास भइरहेको छ । यसलाई समयमै नियन्त्रण गर्न सकिएन भने यसको परिणाम पनि नकारात्मक नै हुनेछ । अर्कोतिर चुरेक्षेत्रमा हुने र हुनसक्ने अनियन्त्रित वन विनासले त्यहाँको कमजोर (Fragile)जमीनको कारण तथा जथाभावी ढुङ्गा, गिटी, बालुवा निकाल्न दिइँदा तराईको उत्तरीक्षेत्रमा मरुभूमिकरणको समस्या देखिने प्रबल सम्भावना छ भने तराईकै दक्षिणी भाग भने हिन्दुस्तानी सीमावर्ती बाँधहरूका कारण डुबानमा पर्नेछ र तराईको भविष्य सङ्कटमा पर्ने प्रायः निश्चित छ । परिणामस्वरूप हाम्रो देशको राष्ट्रिय अर्थतन्त्रमा मात्र होइन अरू धेरै कुरामा गम्भीररूपले नकारात्मक असर पर्नेछ ।
  
अमेरिकी सिनेटर गेलर्ड नेल्सनले सन् १९७० अप्रिल २२ बाट शुरु गरेको पृथ्वी दिवस हरेक वर्ष यही दिन विश्व भरी नै मनाइन्छ । कल्याणी धर्ती सबै जीवजगत्की साझा बासस्थान हुन् भन्ने कुरा सम्झिनु आवश्यक छ । हामीले धर्तीको इज्जत गर्न जान्यौँ भने मात्र उनले पनि हामीलाई आवश्यक स्रोत र साधन तथा सेवाहरू सतत प्रदान गरिरहन सक्नेक्छिन् अन्यथा निकट भविष्यमै हामी पृथ्वीबासीले अकल्पनीय दुक्ख पाउने कुरामा कुनै शङ्का छैन । 

  : नरेन्द्र पराशर
(पूर्व प्रकाशित)



Sunday, January 13, 2013

भयङ्कर भोक

मनमा अँध्यारोको निबिंड साम्राज्य ओर्लिएपछि
मृग-मरीचिकाजस्तै आकर्षक
जाग्छ जीवनमा
भयङ्कर भोक !

उपल्लो उपाधीको भोक
वा कुनै उच्च प्रतिष्ठाको भोक
कुनै स्थूल भौतिक विलासको लालसामात्रले
अघाउन खोज्ने
हन्तकाली
एउटा
भयङ्कर भोक !

छटपटाउँछ  त्यो भोक
अनि झन् बढी भोकाउँछ
आफ्नो आयतनको असीमिततामा
अझै तन्किन्छ त्यो भोक
र हारेको सिकन्दरसँगै  भोकभोकै मर्छ त्यो भयङ्कर भोक !

एकमुट्ठी भटमास र एक ग्लास चीसो पानीले
परितृप्त हुने क्षुद्र जैविक भोक, त्यो नाथे के भोक
मनका अनेकन् अन्तर-कुन्तरमा जमेका
आकाशजस्तै फराकिला अन्धकारका धूलोहरू
र त्यहीँ उम्रिने उर्बर तृष्णाको अजस्र  भोक पो भोक
जसले तान्छ
असन्तुष्टिको भीषण खाल्डोतिर !

कुबेरको भण्डारभित्रको  एेश्वर्य
वा नन्दन-वनको सौन्दर्यले मेटाउन नसक्ने
भोगका चौरासी व्यञ्जनले पनि अतृप्त
सुकेको जङ्गलमा लागेको डढेलोजस्तो
बेहोशीमा जागेको
अनवरत भोक
हृदयमा तमिस्राको
बादल ढाकिएपछि
जागिरहन्छ
एउटा भयङ्कर भोक !

परैबाट चिनिन्छन्
भोकाएका भयङ्कर भोका मान्छेहरू !

नाम चलाउने
यश फलाउने
हृदयको तिमिर-तुच्छता छोप्न
प्रतिवादमा गर्जिन्छ
एउटा भयङ्कर भोक !


:नरेन्द्र परशर


Saturday, January 12, 2013

'करोडौँ सूर्यहरूको अन्धकार’मा पर्यालेखनको उज्यालो'


कहाँ गए ती परीकथाका नायकजस्ता रूखहरू ?
रूखहरूमा फूलहरूजस्तै फक्रेका देखिने चराहरू ?
(भोलिको गीत)
अठारौँ शताब्दीको मध्यबाट शुरू भएको औद्योगिक क्रान्तिले फलाम र कोइलाको भरपुर उपयोग गर्दै मानव सभ्यतालाई नयाँ मोडमा उभ्याइदियो । आधुनिक परिवर्तनको त्यही मोडले मानिसको शारीरिक श्रमलाई विस्थापित गर्दै मेसिनको पकड बलियो बनायो । यान्त्रिक युगमा प्रवेशसँगै युरोपका घरेलु उद्योगहरू धराशायी भए र पूँजीको विकास तथा शहरीकरण तीव्र हुन थाल्यो । त्यही औद्योगिक क्रान्तिले नै मानिसलाई आर्थिक, सामाजिक, राजनैतिकरूपले छिटोछरितो, स्फूर्त, चेतनशील र विद्रोही पनि बनाइदियो ।

यान्त्रिक प्रविधि विकासको यही कालमा विशालकाय कलकारखानाहरूलाई भारीमात्रामा कच्चापदार्थको आपूर्तिका लागि उपनिवेशहरू आवश्यक भए । एसिया, अफ्रिका, द.अमेरिकाका प्रायः सबै अविकसित तर प्राकृतिक स्रोतहरूका भण्डारले सम्पन्न देशहरूमा युरोप र अमेरिकाको उपनिवेश कायम भयो । बस् खेल यहीँबाट शुरू भयो । कारखाना र रेल–मोटरका लागि आवश्यक पर्ने कोइला, पेट्रोल, डिजेल र मट्टीतेलजस्ता इन्धनहरूको खपतमा अत्यधिक वृद्धि हुनथाल्यो र युरोप अनि अमेरिकाको आकाश धुवाँको मूस्लोले ढाकियो । त्यो यही धुवाँ थियो जसले विश्व वायुमण्डलको तापक्रम बढाउन थाल्यो । कार्बन उत्सर्जनबाट हुने ‘ब्ल्यांकेट इफेक्ट’ले पृथ्वीको वायुमण्डलको औसत तापमानमा अकल्पनीयरूपले वृद्धि हुनगयोे । उद्योग कलकारखानाकै उपउत्पादनहरूले ओजोन तह विनाश हुन थाल्यो । यसबाट पृथ्वीका जीवहरूको बाँच्न पाउँने अधिकारमाथि नै सङ्कट आइपर्ने अवस्था सिर्जना भयो । विश्वव्यापी तापमान वृद्धिले जलवायुमा फेरबदल ल्याइदिन थाल्यो र मौसमको ठेगान नहुने अवस्था सिर्जना हुनगयो । यस समस्याले आज हिमाल र समुद्रहरू बढी प्रभावित भइरहेका छन् जसको फलस्वरूप कृषि उत्पादन र जलचक्रमा यसको दुष्प्रभाव परिसकेको छ । ‘ग्लोबल वार्मिङ’का लागि जिम्मेवार मानिएका कार्बन डाइअक्साइड, मिथेन, नाइट्रस अक्साइड जस्ता ‘ग्रीन हाउस ग्यास’हरूमध्ये कार्बन डाइअक्साइडलाई रूखबिरूवाले आफ्नो भोजन बनाउने कार्यमा खपत गर्छन् । यसर्थ वन संरक्षण नै ग्लोबल वार्मिङ रोकथामको सहज उपाय मान्न सकिन्छ । तर पनि विश्वमा वन विनाश रोकिएको छैन । जनसङ्ख्या वृद्धि, बढ्दो शहरीकरण, बेरोजगारी, बजारमा काठको माग बढ्दै जानु, बसोबास र विविध संरचना निर्माणका लागि वन फडानी आदि कारणले विश्वमा वन विनाश भएको मानिन्छ । यसरी एकातिर वन विनाश हुँदै जानु र अर्कातिर औद्योगिकीकरण झन् बढ्नुले समग्र विश्व वातावरणीय सन्तुलन गुम्दै गएको छ ।

साथै अन्नबाली र पशुपन्छीका ‘हाइब्रीड’ प्रजातिको विकास र कृषिमा कीटनाशक विषादिको प्रयोगले प्राकृतिक अनुवांशिकी क्षय हुँदै जानु पनि वातावरण विनाशको अर्को कारण भएको वैज्ञानिकहरू बताउँछन् । विषादिको प्रयोग गरी बेहिसाब कीटपतङ्गहरू मारिनु भनेको वनस्पतिको परागसेचन र चरापन्छी लगायत अन्य जीवहरूको खाद्य पदार्थ नष्ट गरिनु पनि हो । यसले जीवजन्तुको खाद्यचक्र, खाद्यशृङ्खला र खाद्यसोपानमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्दछ र वातावरणीय सन्तुलन खल्बलिन पुग्छ । 

वास्तवमा पृथ्वीको प्राकृतिक वातावरण दिन प्रति दिन बिग्रँदो हालतमा छ । यसको मात्रा र गति पनि 
कल्पना गरेभन्दा बढी भएको अनुसन्धानकर्ताहरू बताउँछन् । तसर्थ यसप्रकारको भयावह स्थितिबाट मानव समुदाय सुरक्षित हुनै पर्दछ । मुट्ठीभर सम्पन्न र विकसित मानिसहरूको भोगविलासको गलत क्रियाकलापले सिर्जना गरेको समस्याले आज समग्र पृथ्वीका विपन्न राष्ट्रका अति विपन्न मानिसहरू प्रताडीत हुनुपर्ने बाध्यता आइलागिसकेको छ । यसका लागि विकसित देशहरू नै जिम्मेवार छन् । अति विपन्न मानिसहरूलाई जलवायु अनुकूलतामा अभ्यस्त गराउदै जाने अनि अति विकसित मानिसहरूलाई तिनको आहारबिहार तथा आनीबानीमा परिवर्तन गर्न दबाब सिर्जना गर्नु अब साहित्यकारहरूको पनि लेखकीय अभिभारा बनिसकेको छ । 

सन् १९६२ मा अमेरिकी लेखिका रचेल कार्सनले ‘साइलेन्ट स्प्रिङ्ग’ नामक पुस्तकको कलात्मक प्रस्तुतिका माध्यमबाट डी.डी.टी.द्वारा सिर्जित समस्या र त्यसको कुप्रभावको बारेमा पहिलो आवाज उठाएकी थिइन् । त्यसयता विश्वमा पर्यालेखनको इतिहास निकै लामो भइसकेको छ । 

नेपाली साहित्यमा उद्देश्यपूर्वक पर्यालेखन उदाएको धेरै नभएता पनि आजकल प्रायः लेखकहरूले यस विषयलाई आफ्ना कृतिहरूमा धेरथोर समावेश गर्न थालिसकेका छन् । सामान्यतया सचेत कविहरू सामाजिक, आर्थिक, राजनैतिक, धार्मिक तथा सांस्कृतिक जगत्मा देखापर्ने विसङ्गति, यन्त्रणा, पीडा र छटपटीबाट झट्टै प्रभावित हुन पुग्छन् र तत् तत् विषयमा आफ्ना कलात्मक अभिव्यक्ति चामत्कारिक ढङ्गबाट प्रकट गर्छन् अनि तमाम पाठकहरूमा उद्देश्यपूर्ण उत्तेजना उत्पन्न गराउँछन् । तर एक्काइसौँ शताब्दीसम्म आइपुग्दा कवितालेखनको दायरा पनि फराकिलो बन्दै गएको छ । अब नेपाली कविहरूले पनि प्राकृतिक वातावरणसँग सम्बन्धित ताता मुद्धाहरूमा उद्देश्यपूर्ण आवाजहरू उठाउन थालेका छन् । यस परिप्रेक्ष्यमा नेपाली कवितायात्रामा सोद्देश्य पर्यालेखनको सम्भवतः प्रथम काव्यकृति लिएर आउने स्रस्टा हुन् कवि अविनाश श्रेष्ठ । 

कवि अविनाश श्रेष्ठको कवितासङ्ग्रह ‘करोडौँ सूर्यहरूको अन्धकार’ मा समाहित मनोरचना काव्यअभिधाको नवीनतम प्रस्तुति हो । यस कवितासङ्ग्रहमा कवि अविनाश श्रेष्ठले ऊर्जाको आदि स्रोत सूर्य, वन–वनस्पति, कीट–पतङ्ग, जीवजन्तु लगायत मृत्तिका, जल, आकाश, वायु र तेज जस्ता पञ्चमहाभूत र तिनको सामञ्जस्यपूर्ण सन्तुलनको सौन्दर्यलाई आराधना गरेका छन् । जब समग्र प्राकृतिक सन्तुलनको तराजु तलमाथि हुन पुग्छ तब प्रकृतिकै अंशस्वरूप मानिस पनि त्यस असन्तुलनद्वारा उत्पन्न हुनसक्ने महासङ्कटबाट बच्न सक्दैन । मानिस पनि प्रकृतिकै सन्तति हो । सृष्टिकत्रृ जननीलाई विरूप तुल्याएर मानिस सदैव मुस्कुराइरहन सक्दैन । हिउँबिनाको हिमाल, पहिरोले भत्किएको पहाड, फोहर लेदोले भरिएको नदी वा उब्जनीहीन जमीनले मानवीय संवेदनालाई उत्तप्त बनाउँछ नै ।

यसरी सूक्ष्मरूपमा मानव र प्रकृतिबीचको अनादिकालदेखिको अनन्य सम्बन्धले स्थापित सामञ्जस्यपूर्ण प्राकृतिक सन्तुलन कायम राख्नुपर्ने सन्देश र स्थूलरूपमा प्रकृतिमाथि मानवीय हस्तक्षेपले गरेको बलात्कारलाई कवि अविनाशले आफ्नो काव्यकुचीमार्फत् सशक्तरूपले उजागर गरिदिएका छन् ।
कवि अविनाशको काव्यशैली उनका अन्य कवितासङ्ग्रहका कविताहरू झैँ ‘करोडौँ सूर्यहरूको अन्धकार’मा पनि मानकभञ्जककै रूपमा देखापरेको छ । एकातिर प्रत्येक कविताहरूमा देखा पर्ने शब्द–शब्दहरूले सिङ्गो प्रकृतिको ओज र उच्चतालाई गरिमामय बनाएका छन् भने अर्कातिर ती शब्दहरूले स्वतस्फूर्तरूपमा आ–आफ्ना आसनमा अर्थ बहुलतासहितको भव्यता प्रकट गरेका छन् । वास्तवमा शब्द र भाव सरलताभित्र सृजित काव्यिक जटिलता कवि अविनाशको फरक शैली हो ।

यस अर्थमा उपभोक्तवादी चरम आत्मकेन्द्रित भोगवादले सिर्जना गरेको वातावरणीय दारुण अवस्था र त्यसप्रति संवेदनाहीन हुँदै गएको मानवीय स्वभावलाई सन्मार्गमा प्रतिस्थापित गर्न कवि अविनाशको कलात्मक आघोष विश्वबोधी चैतन्यको उपज हो ।

‘करोडौँ सूर्यहरूको अन्धकार’को उत्तरार्धले काठमाण्डौँ केन्द्रित वातावरणलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ । भनिन्छ शहरका मानिसहरूको मनस्थिति त्यहाँ बग्ने नदीमा प्रतिबिम्बित हुन्छ । तर कवि अविनाशका कवितामा त त्यसको प्रतिबिम्बन काठमाण्डौँभित्रका रिङरोड, चोभार, पशुपति, ईटा र गलैँचा कारखानाहरूमा समेत छर्लङ्ग देख्न सकिन्छ । 

यसरी ‘करोडौँ सूर्यहरूको अन्धकार’ मा कवि अविनाशले विनाश हुँदै गएको जीवन सौन्दर्यको मर्मलाई संरक्षण गर्न जुन स्तरको चैतसिक परिश्रम गरेका छन् त्यसले काव्य–पारखीहरूलाई आद्यन्त सन्तुष्ट पार्न सक्षम मात्र छैन बरू जीवन र जगत्प्रतिको जिम्मेवारी बहनको अभिभारासमेतलाई काँधमा बोक्न अभिपे्ररित गरेको छ । जबकि यी कविताहरूको गहनतम आस्वादपूर्ण पठन र मननका लागि पाठकमा निकै गहिरो ध्यान, धुन र धैर्यको आवश्यकता भने परिरहन्छ ।

प्रस्तुत कवितासङ्ग्रहमा सङ्ग्रहित कविताहरूमा प्रयुक्त बिम्ब, प्रतीक र उपमाहरूको संयोजन र तिनको सान्दर्भिकता तथा भावोत्तेजनाले कवि अविनाशको काव्यसामथ्र्यको प्रौढतालाई उजागर गरेका छन् । कवितामा प्रयुक्त गेयात्मकता र भावप्रवाहभित्र सन्निहित सत्यं शिवं सुन्दरम्को पवित्र विचारले कविको वैश्विक चिन्तनलाई छर्लङ्ग्याएका छन् । प्रकृतिका सानाठूला अवयवहरू, समाज र मानवीय स्वभावका अनेकन् दुर्बल पक्षहरूलाई कवितामा एक अर्काको छाया पार्दै जसरी चित्रित गरिएका छन् त्यस कारीगरीले पाठकमा तीब्र कौतुक पैदा गर्दै चमत्कृत, पुलकित र रोमाञ्चित बनाउँछ र पाठक आफैँ आफ्नो कर्तव्यप्रति सचेत बन्नैपर्ने दबाबमा पर्न जान्छ । 

सारभूतरूपमा आत्मश्लाघा र आत्मभत्र्सनारहित नयाँ क्षेत्रको रूपमा देखा पर्दै गएको पर्यालेखनमा उच्च कलात्मक अभिव्यक्ति दिएर कवि अविनाश श्रेष्ठले नयाँ विषयवस्तुमा नयाँ मानक खडा गरिदिएका छन् । तर पनि विकसित राष्ट्रहरूको समूहले उठाउदै आएको वातावरण संरक्षणको नाराको ठीक पछाडि रहेको अदृश्य राजनैतिक कुटिलता अर्थात् ‘इको–पोलिटिक्स’लाई कविले कुनै एक कवितामा उठाइदिएको भए सुनमा सुगन्ध हुने थियो ।    
    
सृष्टिलाई श्रद्धा गर्ने 
प्रकृतिलाई पुज्ने मान्छेमात्र 
समर्थ छ दिन
दीर्घजीवनको उपहार
सौन्दर्यको पुरस्कार
वसुधालाई !
(करोडौँ सूर्यहरुको अन्धकार) । अस्तु । 

     २०६९।९।२८ मा राजधानी दैनिकमा प्रकाशित

Friday, January 11, 2013

म कवि

सारङ्गी शिशु हुँ खोक्रो रेटिदिए म गीत हुँ
वृद्ध मादल हुँ थोत्रो ठोकिदिए म नाच हुँ !

हुँ म ढुङ्गा उही सार्‍हो खोपिदिए म चित्र हुँ
नौनी नै हुँ सधैं गीलो ताप पाए विचित्र हुँ !

फूलको केन्द्रमा लुक्दा सानो नानी पराग हुँ
नदीको छालमा बग्दा अक्षम्य अपराध हुँ !

ताराको देशमा घुम्दा मात्र मान्छे स्वतन्त्र हुँ
मान्छेकै भींडमा पुग्दा मात्र जीवन यन्त्र हुँ !

रैती नै हुँ उही झुप्रो पैसा भए म दान हुँ
बेहोशीमा म हुँ दोषी होशमा दोषहीन हुँ !

भत्केको एक पाटी हुँ बसे यात्रु म गर्व हुँ
दारिद्र्यले रुवाएको नेपाली चाडपर्व हुँ !

घरमा म गुनासो हुँ बाहिर मतभेद हुँ
मान्छे म लहडी भेल प्रेममा मृदु मेल हुँ !

चिर्र-बिर्र गला खोल्ने पन्छीको म जमात हुँ
ज्योतिको दीप हुँ सानो सत्यको म प्रभात हुँ !

खुल्ला आकाश खोज्ने म छुट्टै जीवन ज्वार हुँ
तिमीबाट निकै टाढा एक्लै म परिवार हुँ !

'गधा'

म गधा हुँ
र मैले कहिल्यै गरिनँ
मालिकहरूविरुद्ध विद्रोह... !

एकमुठी चनाको लोभमा
सहिरहेँ जाँतोका भारीहरू
माघको झरीमा पनि खुल्ला आकाशमुनि
चपाइरहेँ :श्रमको भ्रामक पारिश्रमिक....!

साँघुरो, एकदमै साँघुरो भीरमा
असह्य भारी बोकेर
मालिकहरूलाई रोमान्चित पारिरहेँ
एउटा असल श्रमजीवी पत्रकारजस्तै
मालिकहरू रोमान्चित भएको देखेर आफैँ रोमान्चित भइरहेँ...!

सर्वदा घिउलाटो-इमान्दार रहेर
महानदीको तिरैतिर ज्यानमारा भीरमा आजन्म हिँडिरहेँ,
अहँ, स्पार्टाकस बनेर
हार्नकै लागि किन नहोस्   
जीवनमा एकपटक पनि गरिनँ मालिकहरूविरुद्ध विद्रोह.... !




:नरेन्द्र पराशर

Saturday, January 5, 2013

विद्वान् हरूका नाममा

बारुलो पोल्नका निम्ति आफ्नै छानो डढाउने
घर मास्तिरको ढुङ्गो घरैतिर लडाउने !
बढी बाठो भए पक्का धरानै चढ्छ बाँदर
डुङ्गामा प्वाल पारेर को विद्वान् पारि तर्छ र ?

टुप्पापट्टि बसी फेद कहिल्यै काट्नु हुन्छ र ?
झ्याल-ढोका गरी बन्द बिरालो कुट्नु हुन्छ र ?
घरकै जग भत्काई रमिता गर्नु हुन्छ र ?
भत्काई घरको छानो कति टिक्न सकिन्छ र ?!


:नरेन्द्र पराशर

The Air or the Wind Upanishad



Hey wind ! Inside thou art.
Hey wind ! outside too, thou art.
Hey wind ! near  thou art.
Hey wind ! far too, thou art.
Hey wind ! cool thou art.
Hey wind ! I prostrate unto thee.

Formless-multisemblenced, O wind, 'tis thee.
Pleasure-imaged, O wind, 'tis thee.
Enthroned onto the six-cycles, O wind energy 'tis thee.
One in many, O wind, amagement 'tis thee.

Wind ! With thee the smoke, may I mix not.
Wind ! With thee the dust, may I mix not.
Wind ! With thee the filth, may I mix not.
Wind ! Unto thee into calamity, may I put not.
Wind ! May I regain mine intellect, regain my intellect.

O life vouchsafing wind, come to the life.
O carbondioxide wind, go to the tree.
O ozone wind, May not vibrate thee.

May I not burn organicfuel, wind.
May I not move petty vehicle, wind.
May I use solar power, wind.
May I use hydro-electricity, wind.
May I not initiate thy rival wind, wind.
May I not make impure thee, wind.

O wind ! May I regain my intellect, regain my intellect.

O wind, Nuisance to any, not be thee.
O wind, Catastrophe to any, not be thee.
O wind, Calm, quiet and sweet, needs be thee.

O wind ! Zephyr needs be thee

Unto thee, may I bestow plant, wind.
Unto thee, may I bestow love, wind.
Unto thee, may I bestow friendliness, wind.
Unto thee, may I bestow leniency, wind.
Unto thee, may I not be thy foe, wind.
Unto thee, I urge- be my mate thee, wind.


O wind, may I get mine brains 'gain.
May I give sanctuary unto wind.
May wind give sanctuary unto me.
Best of the best for all, may I be.

May I, in advance, perceive suffocation of thee, hey wind.
May I, not at all, betray thee, hey wind.
Thou speak to me, hey wind.
May I live in winds nearness, mine wish 'tis, hey wind.

Thank you. 
By: Narendra Parashar.Originally in Nepali. Translated by :Dipak Rai 'Zero'

छोरीप्रति


२२ मार्च : अर्थात् विश्व पानी दिवस : पानीको कुरो

हिन्दुधर्मका अनुसार जीवनको शुरुआत पानीबाटै भएको पाइन्छ। भगवान् विष्णु क्षीर समुद्रमा तैरिएर रहेको कुरा होस् वा उनले लिएको मत्स्य कुर्म आदि अवतार नै किन नहोस् पानीबाटै जीवनको शुरुआत भएको तथ्य पुष्टि हुन्छ। आधुनिक जीव विज्ञानले पनि यही कुरालाई स्वीकार गरेको छ र जीवन पानीबाटै शुरु भएको मान्दछ। पानीबिना धर्तीमा जीवनको कल्पना गर्न पनि असम्भव छ। तसर्थ हामी पानीलाई जीवनको आधार भन्दछौँ। हरेक सजीवको लागि पानी अनिवार्य आधारभूत आवश्यकता हो। विरुवाहरुले जमीनबाट पानी सोसेर लिन्छन् र पातको प्रकाश संश्लेषण प्रक्रियाबाट उक्त पानीसमेतको मिश्रणले खाद्यपदार्थ बन्दछ र बँाकी जन्तुजनावर तथा मानिसको जीवन सोही खाद्यपदार्थमा आधारित हुन्छ।