प्रौढ मानिसहरूको मष्तिष्कमा अनेक कुराहरू अनावश्यकरुपले खेलिरहेका हुन्छन् । व्यावहारिक भारहरू पनि हुन्छन् । अनेक जिम्मेवारीहरू हुन्छन् । फलतः संस्कृतभाषाका श्लोकहरू सुन्दा उनीहरू आनन्दले रोमाञ्चित पनि हुन्छन् । तर आफैँ त्यस भाषामा प्रवेश गरेको एक दुई दिनपछि झिंजो मान्न थाल्छन् । भाग्छन् । तर सबैभन्दा आधारभूत कुरालाई पक्डिएर यहाँ बताइए अनुसारका शब्दहरूका विभक्तिहरूलाई हाँस्दै-खेल्दै याद गर्नुपर्छ । तिनलाई बोल्दै अभ्यास गर्दै जानुपर्छ । त्यसो भयो भने अप्ठेरो हुँदैन ।
शृंखला-३ सम्ममा हामीले थुप्रै पुल्लिंगशब्दहरूका रूप चलाउन जानेका थियौँ ।
भाषामा सबैभन्दा बढी विभक्तिकै प्रयोग हुन्छ । को कसले, कसलाई, कसद्वारा, कसका लागि, कोबाट, कसको, कसमा आदि विभक्तिका रूपहरू हुन् ।
संस्कृतभाषामा स्त्रीलिङ्गी शब्दहरूको रूप केही फरक तरिकाले चल्छ । निरन्तर अभ्यास गर्दा त्यो अप्ठेरो हटेर जान्छ । सामान्यतया टाप् प्रत्यय लागेका आकारान्त शब्दहरू स्त्रीलिङ्गी हुन्छन् ।
रमा रमे रमाः
रमां रमे रमाः
रमया रमाभ्याम् रमाभिः
रमायै रमाभ्याम् रमाभ्यः
रमायाः रमाभ्याम् रमाभ्यः
रमायाः रमयोः रमाणाम्
रमायाम् रमयोः रमासु
हे रमे हे रमे हे रमाः
यसै गरी सीता, रीता, गीता, विद्या, दया, कृपा, गंगा, यमुना, इन्दिरा, शान्ता, कान्ता, उमा, दुर्गा, अम्बिका, महिला, तारा, छाया, कविता, कथा, क्रीडा, आशा, चिन्ता, तृष्णा जस्ता शब्दहरूको रूप रमावत् नै चल्छ । यो केही पनि अप्ठेरो छैन ।
दश वटा स्त्रीलिङ्गी शब्द खोजेर बीस वटा सरल वाक्य बनाउनु होस् ।
यसै गरी इकारान्त स्त्रीलिङ्गी शब्दहरूको रूप फरक तरिकाले चल्छ । जस्तै-
नदी नद्यौ नद्यः
नदीम् नद्यौ नदीः
नद्या नदीभ्याम् नदीभिः
नद्यै नदीभ्याम् नदीभ्यः
नद्याः नदीभ्याम् नदीभ्यः
नद्याः नद्योः नदीनाम्
नद्याम् नद्योः नदीषु
हे नदि हे नद्यौ हे नद्यः
सरस्वती, देवी, गौरी, पार्वती, भवानी, लक्ष्मी, नारी, कुमारी, दासी, स्त्री, जननी, पत्नी, महिषी, पुत्री, पृथ्वी जस्ता ईकारान्त स्त्रीलिङ्गी शब्दहरूको रूप पनि यसै गरी चल्छ ।
नेपालीमा नदी बग्छ भन्ने कुरालाई संस्कृतले नदी बग्छिन् भनेर भन्दछ ।
स्त्रीलिङ्गी सर्वनाम
सा = तिनी
एषा = यिनी
सा ते ताः
ताम् ते ताः
तया ताभ्याम् ताभिः
तस्यै ताभ्याम् ताभ्यः
तस्याः ताभ्याम् ताभ्यः
तस्याः तयोः तासाम्
तस्याम् तयोः तासु
सा रमा अस्ति । तिनी रमा हुन् ।
ताम् रमां नमतु । ती रमालाई नमस्कार गर ।
तया रमया कृता कविता अस्ति । ती रमाद्वारा लेखिएको कविता हो ।
तस्यै नमः । तिनलाई नमस्कार छ । नमः तस्यै नमः तस्यै नमः तस्यै नमोनमः ।
तस्याः दूरे तिष्ठ । तिनीबाट टाढै बस । सा क्रुद्धा अस्ति । तिनी रिसाएकी छिन् ।
तस्याः नाम किम् ? तिनको नाम के हो ?
तस्याम् गायनस्य ज्ञानम् अस्ति । तिनमा गायनको ज्ञान छ ।
केही इकारान्त स्त्रीलिङ्गी शब्दहरू थोरै फरक तरिकाले चल्छन् । जस्तै -
मति: मती मतयः
मतिम् मती मती
मत्या मतिभ्याम् मतिभिः
मत्यै/मतये मतिभ्याम् मतिभ्यः
मत्याः/मतेः मतिभ्याम् मतिभ्यः
मत्याः/मते: मत्योः मतीनाम्
मत्याम्म/तौ मत्योः मतिषु
हे मते हे मती हे मतयः
बुद्धि, मुक्ति, रीति, श्रुति, भक्ति, वृत्ति, मूर्ति, प्रीति, कीर्ति, कान्ति, जाति, रात्रि, भूमि, शक्ति, रुचि, दृष्टि, वृष्टि, सृष्टि, आकृति आदि इकारान्त स्त्रीलिङ्गी शब्दहरू यसै गरी चल्छन् । सजिलो छ ।
सा देवी । तिनी देवी हुन् ।
सा महिला पाकशास्त्रे कुशलिनी अस्ति । तिनी महिला पाशास्त्रमा निपुण छिन् ।
सा कन्या मनोरमा अस्ति । ती केटी राम्री छिन् ।
सा नारी उत्तमा अस्ति । ती नारी उत्तम छिन् ।
सा विद्या का विद्या या ज्ञानं न ददाति । त्यो विद्या के विद्या जसले ज्ञान दिँदैन ।
सा कन्या चञ्चला अस्ति । ती केटी चञ्चल छिन् ।
युवत्यः उच्चैः हसन्ति । तरुणीहरु बेस्सरी हाँस्छन् ।
नार्यः अनेकानि कार्याणि कर्तुं शक्नुवन्ति । महिलाहरूले अनेक काम गर्न सक्छन् ।
रमा कुत्र गच्छति ? रमा कता जान्छिन् ?
सीता किं करोति ? सीता के गर्छिन् ।
देव्यै नमः । देवीलाई नमस्कार छ ।
संस्कृतभाषामा प्रयुक्त सबै शब्दहरू कुनै न कुनै लिङ्गमा रहेका हुन्छन् । कुन शब्द कुन लिङ्गमा छ वा हुन्छ भनेर जान्नु पर्दछ । अन्यथा व्याकरण दोष भइहाल्छ । तसर्थ पढ्दा लेख्दा ध्यान दियो भने त्यो पनि थाहा भैहाल्छ । यहाँ बताइएका बाहेक अरु थुप्रै प्रकारका स्त्रीलिङ्गी शब्दहरू छन् जसको रूप पनि फरक तरिकाले चल्छन् । तर अहिले प्रारम्भिक चरणमा यति भयो भने अरु आफैँ पनि थाहा पाउन सकिन्छ । शब्दहरू जुनसुकै लिङ्गमा रहे पनि क्रियापदमा भने फरक पर्दैन । तर वचनअनुसार क्रियापदमा फरक पर्छ । जुन वचनमा कर्ता छ सोही वचनमा क्रियापद हुन्छ । यो कुरालाई पछि सिकौँला ।
अब नपुंसक लिङ्गी शब्दहरूबारेमा जानौँ । जसमा गति छैन र जो आफैँ हिँडडुल गर्न सक्दैन त्यस्तो पदार्थ द्रव्यलाई नपुसकलिङ्गी वर्गमा राखिन्छ ।
ज्ञानम् ज्ञाने ज्ञानानि
ज्ञानम् ज्ञाने ज्ञानानि
ज्ञानेन ज्ञानाभ्याम् ज्ञानैः
ज्ञानाय ज्ञानाभ्याम् ज्ञानेभ्यः
ज्ञानात् ज्ञानाभ्याम् ज्ञानेभ्यः
ज्ञानस्य ज्ञानयोः ज्ञानानाम्
ज्ञाने ज्ञानयोः ज्ञानेषु
हे ज्ञान हे ज्ञाने हे ज्ञानानि ।
धनम् । वनम् । मन्दिरम् । उद्यानम् । फलम् । भोजनम्। पुस्तकम् । जलम् । पद्यम् । गद्यम् । वस्त्रम् । शरीरम् । मुखम् । हस्तम् । पदम् । मित्रम् । लवणम् । रसम् । व्यञ्जनम् । गगनम् । हृदयम् । नेत्रम् । छत्रम् आदि शब्दहरका रुप पनि ज्ञानवत् चल्छन् । अघिल्ला दुई बाहेक तेस्रोबाट रामः जस्तै गरी चल्ने हुनाले यो पपनि कुनै अप्ठेरो भएन । पहिल्यै जानिसकिएको कुरा हो ।
दश वटा नपुंसक लिङ्गी शब्द खोजेर बीस वटा सरल वाक्य बनाउनु होस् ।
अब केही फरक वाक्यहरू हेरौँ । उदाहरणबाट नै धेरै कुरा जान्न सजिलो हुन्छ ।
हिमालयम् अभितः अरण्यानि सन्ति
हिमालय वरिपरि वनहरु छन् ।
सरोवरं अन्तरा मन्दिरं अस्ति
सरोवरभित्र मन्दिर छ ।
गृहं परितः प्राचीरं अस्ति
घर वरिपरि पर्खाल छ ।
विद्यालयं निकषा उद्यानं अस्ति
विद्यालय नजिकै बगैँचा छ ।
नदीं उभयतः सोपानानि सन्ति
नदीको दुवैतिर सिँडीहरू छन् ।
सरोवरं अन्तरा नीलोत्पलानि सन्ति
तलाउभित्र नीला कमलहरू छन् ।
विद्यालयं समया आपणाः सन्ति
विद्यालय नजिकै पसलहरू छन् ।
सैनिकाः मार्गम् उभयतः अगच्छन् ।
सैनिकहरु बाटाको दुवैतिरबाट गए ।
पितरं अनु पुत्रः गच्छति
छोरो बाबुको पछि पछि जान्छ ।
वृक्षं उपर्युपरि बहुनि फलानि सन्ति
रुखको माथि माथि धेरै फलहरू छन् ।
बालिका मधुरं गायति
बालिका मीठो गरी गाउँछिन् ।
बालः साश्चर्यम् पश्यति
बालः छक्क परेर हेर्छ हेर्दैछ ।
देशं सर्वतः वर्षा भवन्ति
देशमा सबैतिर पानी पर्दैछ ।
मधुः मासं व्याकरणं पठितवान्
मधुले महिना भरी व्याकरण पढ्यो ।
गिरिः द्वियोजनं वर्त्तते ।
पहाड दुई कोश सम्म फैलिएको छ ।
गुरुं विना विद्या नास्ति
गुरु विना विद्या प्राप्त गर्न सकिन्न ।
गृहं गच्छ
घर जाऊ तिमी ।
व्याघ्रः छागं प्रति धावति
बाघ बाख्रालाई लखेट्छ । बाघ बाख्रातिर दौडिदैछ ।
मुर्खं धिक्
मूर्ख तँलाई धिक्कार छ ।
चासो राखेर पढिदिनु भएकोमा धन्यवाद । अर्को शृङ्खला पनि हेर्न नभुल्नु होला ।
©नरेन्द्र पराशर
आनन्द आश्रम
रतुवामाई न.पा. -४
मोरङ्ग
