अघिल्लो शृङ्खलामा हामीले अकारान्त एक वचनमा प्रयोग हुने विभक्तिहरूको सही प्रयोगबारे जानकारी हासिल गरेका थियौँ । जसबाट निम्नानुसारका वाक्यहरू बनाउन जानेका थियौँ ।
रामः पुस्तकं पठति । (राम पुस्तक पढ्छ ।)
रामम् अमरनाथः नमति । (अमरनाथले रामलाई नमस्कार गर्छ । )
रामेण पुस्तकम् पठितम् । (रामद्वारा पुस्तक पढिन्छ ।)
रामाय पुष्पम् अर्पयामि । (रामका लागि फूल अर्पण गर्छु ।)
रामात् कः वीरः अस्ति ? (रामभन्दा को वीर छ ?)
रामस्य विचारः कः अस्ति ? (रामको विचार के छ ?)
रामे का विशेषता अस्ति ? (राममा के विशेषता छ ?)
राम शब्दमा प्रयोग भएका सबै विभक्तिहरू निम्न श्लोकमा मीठोसँग प्रयोग भएको छ ।
रामो राजमणि: सदा विजयते रामं रमेशं भजे ।
रामेणाभिहता निशाचरचमू रामाय तस्मै नम: ।।
रामात् नास्ति परायणं परतरं रामस्य दासोस्म्यहम् ।
रामे चित्तलय: सदा भवतु मे भो राम मामुद्धर ॥
अब गीताको एउटा श्लोक हेरौँ ।
धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः
मामका: पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय । (गीता १÷१)
धर्मक्षेत्रे = धर्मक्षेत्रमा । (रामे =राममा भनेजस्तै ।)
कुरुक्षेत्रे =कुरुक्षेत्रे । (कुरुक्षेत्रमा)
सञ्जय =सम्बोधन गर्दा विसर्ग (:) लाग्दैन । (हे राम भनेजस्तै ।)
यो श्लोकलाई केहीबेरपछि फेरि हेर्नेछौँ । अहिले तलको प्रसंगमा जाऊँ ।
हरि यो पुल्लिङ्ग शब्दको बारेमा जान्ने प्रयत्न गरौँ । हरि शब्दको रूप राम शब्दको जसरी चल्दैन । जस्तै –रामको भन्नुपर्दा रामस्य हुन्छ भने हरिको भन्नुपर्दा हरिस्य हुँदैन । हेरौँ के हुन्छ त ।
हरिः हरी हरयः
हरिम् हरी हरिन्
हरिणा हरिभ्याम् हरिभिः
हरये हरिभयाम् हरिभ्यः
हरेः हरिभ्याम् हरिभ्यः
हरेः हर्योः हरीणाम्
हरौ हर्योः हरिषु
हे हरि हे हरी हे हरयः
हरि जस्तै गरी रूप चल्ने इकारान्त पुल्लिङ्गवाची शब्दहरु अग्नि, कवि, छवि, असि, सन्धि आदि ।
तर क्रियापदको रूपमा कुनै फरक पर्दैन । जस्तो–
सः हरिः अस्ति । (ऊ हरि हो ।)
हरिः ग्रामं गच्छति । (हरि गाउँ जान्छ ।)
हरिं नमतु । (हरिलाई नमस्कार गर ।)
हरिणा गीतं गीयते । (हरिद्वारा गीत गाइन्छ ।)
तस्मै श्रीहरये नमः । (ती हरिलाई/हरिका लागि नमस्कार छ ।)
हरेः सहयोगेन कार्य करोतु । (हरिको सहयोगले काम गर ।)
हरेः गृहं कुत्र अस्ति ? (हरिको घर कहाँ छ ?)
हरौ भौतिकवादस्य ज्ञानम् अस्ति । (हरिमा भौतिकवादको ज्ञान छ ।)
अब गुरु शब्दको रूप हेरौँ । गुरु अर्थात् उकारान्त पुल्लिङ्गशब्दको रूप झण्डै झण्डै हरि जसरी नै चल्छ । तर फरक पनि छ । त्यो हेरौँ ।
गुरुः गुरू गुरवः
गुरुम् गुरू गुरून्
गुरुणा गुरुभ्याम् गुरुभिः
गुरवे गुरुभ्याम् गुरुभ्यः
गुरोः गुरुभ्याम् गुरुभ्यः
गुरोः गुर्वोः गुरूणाम्
गुरौ गुर्वोः गुरुषु
हे गुरो हे गुरू हे गुरवः
यसै गरी साधु, युयुत्सु, भानु, शम्भु, बन्धु, वटु, जानु, कटु पुल्लिङ्गवाची शब्दहरू ।
तस्मै श्रीगुरवे नमः । (ती गुरुका लागि नमस्कार छ ।) चतुर्थी विभक्तिमा । (गुरुवे नमः भनेको सुन्नु भएको होला त्यो अशुद्ध हो ।)
धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः
मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय । (गीता १÷१)
धर्मक्षेत्रे कुरुत्रे समवेताः युयुत्सवः ।
मामकाः पाण्डवाः च एव किम् अकुर्वत सञ्जय ।
शब्दानुसार मिलाएर हेर्दा –सञ्जय, धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेताः युयुत्सवः मामकाः पाण्डवाः च एव किम् अकुर्वत ?
युयुत्सुः = लडाइ गर्न चाहने एक जना ।
युयुत्सू = लडाइँ गर्न चाहने दुई जना ।
युयुत्सवः = लडाइँ गर्न चाहने धेरै जना अर्थात् योद्धाहरू । (माथि गुरवः भनेजस्तै ।)
समवेताः = भेला भएकाहरू ( रामः रामौ रामाः वत्) (समवेतः शब्दको बहुवचन ।)
मामका: = मेरा । (मामकः = मेरो ) (रामः रामौ रामाः जस्तै ।)
पाण्डवाः = पाण्डुपुत्रहरू (ले)
च = र
एव = पनि । नै ।
किम् = के
अकुर्वत = गरे । (आ. प. प्र. पु. ब.व. लङलकार )
''हे सञ्जय, धर्मक्षेत्र कुरुक्षेत्रमा भेला भएका मेरा र पाण्डुका पनि पुत्रहरूले के गरे ?''
(गीताको पहिलो श्लोकको अर्थ यत्ति हो । बाँकी जति अर्थ लगाए पनि हुन्छ ।) (जस्तो कि धर्म के हो ? क्षेत्र के हो ? किन धर्मक्षेत्र हो ? कुरु को हुन् ? युयुत्सवः भन्ने शब्द नै किन प्रयोग भयो ? आदि । यसको बुझाइ बृहत् हुनसक्छ । तर मूल अर्थ त्यत्ति नै हो ।)
तसर्थ फेरि पनि दोहो¥याएर सम्झिनुहोस् कि विभक्तिअनुसार शब्दहरूको रूप जान्नु प्रथम पाइलो हो ।
हामीले राम, हरि र गुरु शब्दको रूप चलाउन जान्यौँ ।
अब हाम्रो दैनिक जीवनमा प्रयोग भइरहने शब्द अहम् = म पनि हो । यसको रूप कसरी चल्छ हेरौँ ।
एक वचन द्विवचन बहुवचन
अहम् आवाम् वयम्
माम् आवाम् अस्मान्
मया आवाभ्याम् अस्माभिः
मह्यम् आवाभ्याम् अस्मभ्यम्
मत् आवाभ्याम् अस्मत्
मम आवयोः अस्माकम्
मयि आवयोः अस्मासु
(यो अस्मद् शब्द सर्वनाम हुनाको कारणले यसमा सम्बोधन हुँदैन ।)
अहं संस्कृतस्य विद्यार्थी अस्मि । (म संस्कृतको विद्यार्थी हुँ ।) (रामस्य भनेजस्तै )
मां वदतु तत्र किमभवत् ? (मलाई भन त त्यहाँ के भयो ?) (किम्+ अभवत् =किमभवत् ।)
अयं मया कृतः श्लोकः अस्ति । (यो मैले रचना गरेको श्लोक हो ।
मह्यं मदिरां न रोचते । (मलाई मदिरा मन पर्दैन ।)
भवान् मत् भयभीतः मा भवतु । (हजुर मबाट भयभीत नहुनुहोस् ।) (निषेधाज्ञामा मा अव्यय प्रयोग हुन्छ । जस्तै– मा करोतु =नगर । मा खादतु =नखाऊ । मा क्रीडतु =नखेल आदि । प्रथम पुरुषमा )
मम पुस्तकम् अस्ति । (मेरो पुस्तक हो ।) (एतत् मम उद्यानम् अस्ति । यो मेरो बगैँचा हो ।)
मयि राजनीतिविषयस्य ज्ञानं नास्ति । (ममा राजनीति–विषयको ज्ञान छैन ।)
दैनिक सम्भाषणमा ऊ (सः) पनि धेरै नै प्रयोग हुने भएकोले यसको रूप जानौँ । यो पुल्लिङ्गका लागि मात्र । स्त्रीलिङ्गवाचीका लागि फरक हुन्छ ।)
सः तौ ते
तं तौ ते
तेन ताभ्याम् तैः
तस्मै ताभ्याम् तेभ्यः
तस्मात् ताभ्याम् तेभ्यः
तस्य तयोः तेषाम्
तस्मिन् तयोः तेषु
ऊ (सः) पनि सर्वनाम भएकोले यसमा सम्बोधन हुँदैन ।
नपुंसक लिङ्गवाची तत् (त्यो) शब्दको पनि तत् ते तानि । तत् ते तानि बाहेक त्रितीया विभक्तिबाट बन्ने रूप समान हुन्छ ।)
सः कः अस्ति ? (ऊ को हो ?)
सः भद्रः शिक्षकः अस्ति । (ऊ असल शिक्षक हो ।)
तेन किं कर्तव्यम् ? तेन नित्यं पठितव्यम् । ( उसद्वारा के गर्नु पर्छ ? उसद्वारा नित्य पढिनु पर्छ ।) (कर्मवाच्यमा ।)
तस्मै श्रीगुरवे नमः । (ती गुरुका लागि नमस्कार छ ।)
तस्मात् कारणात् अहं तत्र न गच्छामि । (त्यस कारण म त्यता जान्नँ ।)
तस्य नाम किम् अस्ति ? तस्य गृहं कुत्र अस्ति ? (उसको नाम के हो ? उसको घर कता हो ?
तस्मिन् कः विश्वासं करोति ? सः तु राजनीतिज्ञः इव अस्ति । (उसमा कसले विश्वास गर्छ र ? ऊ त राजनीतिज्ञजस्तो छ ।)
यसरी पहिलो चरणमा एक वचनमा सरल वाक्यहरू बनाउन सकिन्छ । सँगसँगै बोल्ने अभ्यास पनि गर्नुपर्छ । बोल्ने अभ्यास भएन भने परेको बेला राम रामौ रामाः भन्दै घोकेको कुरा सम्झिन थाल्नुपर्छ । तसर्थ बोल्दै, लेख्दै, पढ्दै गयो भने भाषामाथि तपाईको पकड बलियो हुनजान्छ । भनिएकै छ–
'‘या भाष्यते सा भाषा ।’' जो बोलिन्छ त्यो नै भाषा हो ।
अब आज एउटा श्लोक (सुभाषितम्) पढौँ । पढ्दा जे लेखिएको छ त्यही मात्र पढ्नुपर्छ । त्यसमा कुनै उच्चारण थप्न वा घटाउन पाइदैन । यो नियम हो । यसमा सम्झौता हुन सक्दैन ।
पुस्तकस्था गता विद्या परहस्तगतं धनम् ।
कार्यकाले समुत्पन्ने न सा विद्या न तद् धनम् ।।
''पुस्तकमा थन्किएको विद्या र अर्काको हातमा गएको धनले (आपत्) परेको बेला काम दिँदैन ।''
यहाँ विद्या शब्द स्त्रीलिङ्गवाची भएकोले सा पुस्तकस्था गता विद्या भनिएको हो । धनम् शब्द नपुंसक लिङ्गवाची भएकोले तत् धनम् भनिएको छ ।
अर्को शृङ्खलामा हामी स्त्रीलिङ्गी शब्दहरूको बारेमा ज्ञान लिनेछौँ ।
यो शृङ्खला पढिदिनुभएकोमा तपाईलाई धेरै धेरै धन्यवाद ।
@नरेन्द्र पराशर ।
आनन्द आश्रम
रतुवामाई नगरपालिका -४
मोरङ ।
No comments:
Post a Comment